توسعه در قرآنتوسعه در لغت به معنای فراخی و وسعت و همخانواده توسع به معنای فراخی نمودن مقابل تضیق در امر و مکان است. [۱]
دهخدا، لغت نامه، ج۵، ص۶۲۵۱، «توسعه، توسع».
۱ - تاریخچه بحثاصطلاح توسعه (Development) در قرن اخیر در دو نظام متفاوت سرمایه داری و سوسیالیستی ظهور یافت که کشورهای در حال رشد می‌بایست یکی از این دو الگو را برمی گزید. [۲]
الموسوعة العربیه، ج۷، ص۲۶۸.
انسان که محرک، محور و هدف نهایی توسعه است، نیازها، اهداف و آرمان‌های بی شماری دارد که فرایند پیچیده، جامع و چند بعدی توسعه می‌تواند روند دستیابی به آن‌ها را آسان تر کند، از این رو توسعه برپایه خواسته‌های هر جامعه‌ای باید بتواند برای گره‌های کور و تنگناها و معضلات اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی راه حلی پیدا کند، از این رو ابعاد گوناگونی مانند اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و ملی می‌یابد. [۳]
نظرپور، محمدنقی، ارزش‌ها و توسعه، ص۳۳.
[۴]
نظرپور، محمدنقی، ارزش‌ها و توسعه، ص۵۴.
از سال ۱۹۷۰ میلادی اصطلاح توسعه اداری نیز رواج یافت که مراد از آن رشد کمی و کیفی در نظام اداری است. [۵]
عبدالهادی البیاع، محمد حسن، التنمیة الاداریه، ص۱۱.
از میان ابعاد گوناگون توسعه، توسعه اقتصادی بیش از همه مورد توجه و اهتمام پژوهشگران حتی برنامه‌های دولت‌ها بوده است و مراد از آن رهایی از وابستگی اقتصادی و رسیدن به تولید صنعتی به جای سنتی است. اعتقاد بر این است که توسعه اقتصادی به توسعه اجتماعی فراگیری می‌انجامد. [۶]
کیالی، عبدالوهاب، موسوعة السیاسه، ج۱، ص۷۹۵.
مفهوم توسعه به معنای امروزی آن اصطلاحی کاملاً نو بوده، نباید انتظار داشت که در قرآن، احادیث یا دانش‌های سنتی درباره آن بحث مشخص و مستقلی آمده باشد، چنان که هیچ اصطلاح دیگری معادل دقیق آن یافت نمی‌شود، بلکه تنها می‌توان با رویکرد اخلاقی و عقیدتی، برداشت‌هایی درباره مؤلفه‌های توسعه، پیش فرض‌ها و زمینه‌های آن، راه‌های رسیدن به آن، عوامل مساعد و موانع و چالش‌های فراروی آن و آثار و فواید آن ارائه کرد؛ یا آنکه برخی احکام فقهی اسلام درباره حوزه‌های توسعه را برشمرد که کم و بیش در نوشته‌های معاصران به آن‌ها اشاره شده است.۲ - آیات مرتبطمهمترین آیاتی که به شکلی در این گونه مباحث به کار گرفته شده‌اند، عبارت‌اند از آیاتی که انسان را به آبادسازی زمین، ایجاد اصلاح و تغییر در خود و نیرومند ساختن خویش دعوت می‌کنند [۱۰]
خاکبان، سلیمان، درآمدی بر اسلام و توسعه ایران، ص۴۵، ۷۱.
؛ همچنین آیاتی که بر مساوات در شان انسانی؛ ، بر آزادی‌های گوناگون مانند آزادی مدنی، آزادی دینی و بر حمایت از امنیت و صلح جهانی ؛ تاکید دارند. [۱۷]
الاسلام و التنمیة الاجتماعیه، ص۴۶ - ۶۰.
اجرا کردن برخی آیات اخلاقی نیز زمینه ساز توسعه است؛ از قبیل آیاتی که به صبر، استقامت و تلاش ؛ ؛ و پیشی گرفتن در کارهای خیر و امر به معروف و نهی از منکر دستور می‌دهند. ؛ ؛ ؛ آیات بسیاری نیز به شکلی می‌توانند با بحث توسعه اقتصادی مرتبط باشند؛ مانند آیات مرتبط با بایسته‌های رفتار اقتصادی، [۲۸]
هاشمی رفسنجانی، اکبر، تفسیر راهنما، ج۲، ص۲۳۳ - ۲۵۵.
[۲۹]
هاشمی رفسنجانی، اکبر، تفسیر راهنما، ص۲۸۲- ۲۸۵.
بیان کننده پیوند فقر و عقب ماندگی اقتصادی با سرپیچی از دستورات الهی و نزول عذاب و آیاتی که به کار و تلاش سفارش می‌کنند. برخی از آن آیات نیز به اصول اعتقادی توسعه اقتصادی اشاره دارند؛ از قبیل اینکه روزی دهنده خداست. برخی موانع توسعه نیز به اشاره در پاره‌ای آیات آمده‌اند؛ مانند کفران نعمت که از موانع اخلاقی است و ظلم و ستم که از موانع اجتماعی است. از میان آفات توسعه نیز به مواردی نظیر سرکشی و از یاد بردن خدا اشاره شده و در برخی سفارش‌های اخلاقی و فقهی درباره چگونگی استفاده از اموال و نعمت‌ها مانند نهی از اسراف و تبذیر [۵۲]
محمدی ریشهری، محمد، توسعه اقتصادی بر پایه قرآن و حدیث، «نهی از اسراف، تبذیر».
آمده است.۳ - توانایی انسان برای تغییراندیشه توسعه از منظر قرآن کریم، از اعتقاد به توانایی انسان در تغییر خود و اصلاح امور ریشه می‌گیرد: «اِنَّ اللّهَ لایُغَیِّرُ ما بِقَومٍ حَتّی یُغَیِّروا ما بِاَنفُسِهِم». خداوند اوضاع خوب و بد را تغییر نمی‌دهد، مگر انسان خود را تغییر دهد. خداوند به انسان نیروها و امکاناتی داده، و او را خلیفه خود روی زمین دانسته است، بر این اساس، خود باید حرکت کند و تغییر دهد و بسازد و منتظر اصلاح از جای دیگر نباشد. [۵۸]
عبدالحمید، محسن، الاسلام والتنمیة الاجتماعیه، ص۳۳ - ۳۵.
آموزه خاتمیت، خود گواه رشد و تکامل انسان و پذیرش نقش فعال وی در کشف و تسخیر قوانین طبیعت و زندگی و ایجاد توسعه مطلوب در سایه شریعت اجتماعی و اخلاقی اسلام است، پس انسان حق ندارد از زیر بار مسئولیت، شانه خالی کند و علت وضعیت نابهنجار خود را به عوامل محیطی نسبت دهد: «اِنَّ الَّذینَ تَوَفّهُمُ المَلـئِکَةُ ظالِمی اَنفُسِهِم قالوا فیمَ کُنتُم قالوا کُنّا مُستَضعَفینَ فِی الاَرضِ قالوا اَلَم تَکُن اَرضُ اللّهِ وسِعَةً فَتُهاجِروا فیها فَاُولئکَ مَاوهُم جَهَنَّمُ وساءَت مَصیرا». ۴ - بعد اخروی توسعهاز مهم‌ترین ابعاد توسعه از دیدگاه قرآن کریم بعد اخروی آن است. این بُعد، تفاوت ماهوی طرح توسعه از دیدگاه قرآن و دیدگاه امروزی را بازمی شناساند، زیرا از دیدگاه قرآن توسعه باید انسان را به حیات طیب، فلاح، قرب و هدایت برساند: «وابتَغِ فیما ءاتـکَ اللّهُ الدّارَ الاخِرَةَ ولا تَنسَ نَصیبَکَ مِنَ الدُّنیا». دین به پدیده‌ها معنا می‌بخشد و هر آنچه را در اختیار انسان است، نعمت می‌شمرد و دنیا را قلمرو خلافت انسان از خداوند می‌شناساند: «اَنفِقوا مِمّا جَعَلَکُم مُستَخلَفینَ فیهِ». در این دیدگاه انسان باید دنیا را آباد سازد: «هُوَ اَنشَاَکُم مِنَ الاَرضِ واستَعمَرَکُم فیها» ؛ ولی آخرت را هم از یاد نبرد. توازن بین دنیا و آخرت و ماده و روح، از خاستگاه‌های قرآنی بحث توسعه است. بنابر این روند، از نظر قرآن توسعه باید متوازن، جامع و شامل باشد و انسان باید از امکاناتی که در دست دارد، برای نیل به سعادت و رستگاری در آخرت بهره گیرد؛ اما نباید این امر به فراموشی نیازهای دنیوی و امور زندگی بینجامد: «وابتَغِ فیما ءاتـکَ اللّهُ الدّارَ الاخِرَةَ ولا تَنسَ نَصیبَکَ مِنَ الدُّنیا». [۶۹]
رازی، ابوالفتوح، روض الجنان، ج۱۵، ص۱۶۹.
اهتمام قرآن به دنیا و توجه دادن به آن بسیار چشمگیر است. قرآن به بسیاری از حقایق طبیعی اشاره می‌کند و از انسان می‌خواهد که در آن‌ها تدبر کند؛ اما در این فراخوان، انسان دنیایی خودساخته را مطالعه نمی‌کند، بلکه با نام خدا می‌خواند و به جهانی می‌اندیشد که آفریده خدای یکتاست، از این رو این تدبّر در آثار گذشتگان و کسب علم بی هدف نیست. ؛ شعراء۷ - ۸؛ روم: ۹؛ به گواهی تاریخ علوم اسلامی بخش بزرگی از پیشرفتی که در قرون نخستین در علوم جامعه اسلامی به دست آمده است، در نتیجه تلاش برای انجام دادن دقیق فرایض دینی بوده است؛ مانند کوشش برای تعیین دقیق اوقات عبادات یا جهت قبله یا محاسبه زکات و ارث. [۷۶]
عزت بگوویج، علی، اسلام بین دو دیدگاه شرق و غرب، ص۲۳۱ - ۲۴۳.
۵ - پیوند ایمان و عمل صالح با نزول برکات و توسعهدستهای از آیات، بیانگر وجود ارتباط میان عملکرد انسان و نظام تکوینی‌اند. [۷۸]
فضل الله، محمدحسین، من وحی القرآن، ج۲۰، ص۱۸۴ - ۱۸۵.
برخی از این آیات تاکید می‌کنند که اگر انسان‌ها به کتب آسمانی و فرمان‌های الهی عمل کنند، به رفاه اقتصادی و بهره مندی از نعمت‌های الهی خواهند رسید. این آیات که ارزشمندی رفاه اقتصادی جامعه، از دیدگاه ادیان الهی را نشان می‌دهند، بر لزوم پیشه ساختن تعادل و دوری از افراط و تفریط در زندگی نیز تاکید می‌کنند. [۸۰]
هاشمی رفسنجانی، اکبر، تفسیر راهنما، ج۴، ص۴۸۶ - ۴۸۸.
[۸۱]
هاشمی رفسنجانی، اکبر، تفسیر راهنما، ج۶، ص۱۴۵ - ۱۴۷.
پیوند ایمان به خدا، اخلاق نیک و اعمال صالح با نزول برکات و سعادت و زیبایی زندگی و نیز همراهی اعتقادات پلید، اخلاق ناشایست و رفتار زشت و گناهان با سلب مواهب و نزول مصائب و گرفتاری‌ها و بلایا از آیات قرآن کریم برداشت می‌شود: «و لَو اَنَّ اَهلَ القُرَی ءامَنوا واتَّقَوا لَفَتَحنا عَلَیهِم بَرَکـتٍ مِنَ السَّماءِ والاَرضِ و لـکِن کَذَّبوا فَاَخَذنـهُم بِما کانوا یَکسِبون». [۸۴]
طبری، ابوجعفر، جامع البیان، ج۹، ص۱۳.
گرفتاری‌ها و مصائب نیز در پی گناهان پدید می‌آیند: «و ما اَصـبَکُم مِن مُصیبَةٍ فَبِما کَسَبَت اَیدیکُم و یَعفوا عَن کَثیر». از آنجا که مخاطب این گونه آیات، همه مردم‌اند، رویکردی اجتماعی دارند و مصداق‌های شاخص و اولی آن‌ها مصائب عمومی مانند قحطی، گرانی و بیماری‌های فراگیرند.۶ - محوریت انسان در توسعهخداوند، انسان را با عقل بر سایر مخلوقات برتری: «و لَقَد کَرَّمنا بَنی ءادَمَ...» [۹۱]
طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۶، ص۶۶۲.
و او را خلیفه خود در زمین قرار داد و زمین را به تسخیر او درآورد: «و سَخَّرَ لَکُم ما فِی السَّمـوتِ وما فِی الاَرضِ جَمیعـًا...» و به ملائکه دستور داد که برای آدم سجده کنند: «و اِذ قُلنا لِلمَلـئِکَةِ اسجُدوا لِادَمَ» و به او علم داد: «و عَلَّمَ ءادَمَ الاَسماءَ کُلَّها» که بی عقل و علم، انسان نمی‌توانست خلیفه خدا شود، چون خلافت نیازمند فهم، حسن تدبیر و مدیریت است. خلافت انسان در زمین و کرامت الهی آن است که انسان، معیار و مبنای هر برنامه توسعه‌ای است. [۹۶]
زراقط، محمدحسن، التنمیة الانسانیه.
۷ - توسعه در مسیر سعادت و کمالبه لحاظ اهتمام دین به بُعد معنوی انسان، دروازه‌های تکامل نامحدود بر روی وی گشوده می‌شوند. هنگامی که انسان به سمت «مطلق» گام بر می‌دارد، امور مادی همگی به ابزارهایی برای ارتباط با «مطلق» بدل می‌شوند و انسان در مسیر تخلّق به اخلاق خداوند گام برمی دارد، بنابراین در دنیا افزون بر عمارت و بهره مندی از آن، تحقق عبادت خداوند یکتا هدف نهایی است. تاسیس سازمان‌هایی مانند حسبه، وقف و جهاد در اسلام به همین انگیزه و برای محافظت از این اهداف فراهم شده‌اند. [۹۸]
نظریات التنمیة السیاسیه، ص۲۷۶ - ۲۹۳.
۸ - زمینه‌ها و موانع توسعهقرآن کریم به شماری از امور سفارش می‌کند که یاریگر انسان در رسیدن به توسعه است؛ مانند: ۱. امر به کسب توانمندی مستمر در آیه ۶۰ سوره انفال «و اَعِدّوا لَهُم مَا استَطَعتُم مِن قُوَّةٍ»؛ گرچه درباره آماده کردن نیروی نظامی برای ترساندن دشمن و جلوگیری از حمله و تجاوز آن هاست که در هر زمان باید بر اساس تدارکات جنگی معمول همان زمان باشد. برخی مفسران با ذکر مصادیقی برای «قُوّة» مانند اتحاد و یکپارچگی و اعتماد بر خدا کوشیده‌اند معنایی وسیع تر از آیه برداشت و آن را اعم از نیروهای مادی و معنوی قلمداد کنند. براساس این معنا افزون بر اینکه باید از پیشرفته‌ترین سلاح‌های هر زمان بهره برد، می‌بایست به تقویت روحیه و ایمان سربازان نیز پرداخت و از قدرت‌های اقتصادی، فرهنگی و سیاسی که نقش موثری در پیروزی بر دشمن دارد نیز نباید غفلت کرد. ۲. سفارش به تلاش برای کسب روزی حلال، کوشش در زمین و آبادانی آن و بهره مندی از نعمت‌های آن: «و هُوَ الَّذی سَخَّرَ البَحرَ لِتَاکُلوا مِنهُ لَحمـًا طَرِیـًّا وتَستَخرِجوا مِنهُ حِلیَةً تَلبَسونَها و تَرَی الفُلکَ مَواخِرَ فیهِ ولِتَبتَغوا مِن فَضلِهِ ولَعَلَّکُم تَشکُرون». [۱۰۷]
تنمیة الانتاج والاستثمار فی ضوء القرآن والسنه.
۳. دعوت به مهاجرت جهت برخورداری از آزادی‌های دینی و کرامت انسانی که زمینه ساز گشادگی در زندگی و روزی نیز هست: «و مَن یُهاجِر فی سَبیلِ اللّهِ یَجِد فِی الاَرضِ مُرغَمـًا کَثیرًا وسَعَةً». برخی موانع عقیدتی و اخلاقی توسعه نیز از قرآن برداشت می‌شوند؛ مانند ۱. اعراض از یاد خدا که زندگی را بر انسان دشوار می‌سازد: «و مَن اَعرَضَ عَن ذِکری فَاِنَّ لَهُ مَعیشَةً ضَنکـًا و نَحشُرُهُ یَومَ القِیـمَةِ اَعمی». بنابر روایتی از ابن عباس مراد از زندگی سخت در آیه، فقر مادی نیست، بلکه اعراض کنندگان از یاد خدا، بدان سبب که ثواب و عقاب را باور ندارند و جایگزینی برای مخارج خود نمی‌بینند، همواره خود را در زیان و ضرر پنداشته، [۱۱۳]
رازی، ابوالفتوح، روض الجنان، ج۱۳، ص۱۹۵.
هرگز احساس رضایتمندی و برخورداری در دنیا ندارند. ۲. کفر و سایر گناهان که سبب نزول عذاب و زوال نعمت و نابودی هستند: «... ذلِکَ جَزَینـهُم بِما کَفَروا و هَل نُجـزی اِلاَّ الکَفور». در آیاتی پرشمار فقر عمومی از انتقام‌های خداوند شمرده شده است، هرچند بلاها و گرفتاری‌های دنیوی مؤمنان برای ثواب گرفتن به جهت صبر بر آن یا امتحان و مانند آن است. ۳. اسراف، زیاده خواهی و ظلم که نشان سستی ایمان‌اند و سبب می‌شوند انسان نعمت‌های خداوند را نادرست به کار برد یا بیهوده بر باد دهد. ۹ - فهرست منابعارزشها و توسعه، محمدنقی نظرپور، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۷۸ ش؛ ارشاد العقل السلیم، ابوالسعود (م. ۹۸۲ ق.)؛ بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۱ ق؛ اسلام بین دو دیدگاه شرق و غرب، علی عزّت بگوویج، ترجمه سیف زاده، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه،۱۳۷۴ ش؛ الاسلام والتنمیة الاجتماعیه، محسن عبدالحمید، آمریکا ویرجینیا، المعهد العالمی للفکر الاسلامی والدار العالمیة للکتاب الاسلامی، ۱۴۱۶ ق؛ انوار التنزیل، البیضاوی (م. ۶۸۵ ق.)؛ به کوشش عبدالقادر، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۶ ق؛ التبیان، الطوسی (م. ۴۶۰ ق.)؛ به کوشش احمد حبیب العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ تفسیر الجلالین، جلال الدین المحلی (م. ۸۶۴ ق.)؛ جلال الدین السیوطی (م. ۹۱۱ ق.)؛ مصطفی دیب البغا، دمشق، دارالعلوم الانسانیه؛ تفسیر راهنما، هاشمی رفسنجانی و دیگران، قم، دفتر تبلیغات، ۱۳۷۳ ش؛ تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر (م. ۷۷۴ ق.)؛ به کوشش مرعشلی، بیروت، دار المعرفة، ۱۴۰۹ ق؛ تفسیر من وحی القرآن، سید محمد حسین فضل الله، بیروت، دارالملاک، ۱۴۱۹ ق؛ تفسیر نمونه، مکارم شیرازی و دیگران، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۳۷۵ ش؛ التنمیة الاداریه، محمد حسن عبدالهادی البیاع، بغداد، دار واسط، ۱۹۸۶ م؛ تنمیة الانتاج والاستثمار فی ضوء القرآن والسنه، حسین عبده الطنطاوی، مصر؛ التنمیة الانسانیه، محمد حسن زراقط، مرکز الامام الصدر للدراسات، ۲۰۰۵ م؛ توسعه اقتصادی بر پایه قرآن و حدیث، ری شهری، ترجمه حسینی، قم، دارالحدیث، ۱۳۸۲ ش؛ جامع البیان، الطبری (م. ۳۱۰ ق.)؛ به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ ق؛ الجامع لاحکام القرآن، القرطبی (م. ۶۷۱ ق.)؛ بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ ق؛ درآمدی بر اسلام و توسعه ایران، سلیمان خاکبان، قم، مؤسسه فرهنگی انتشاراتی حضور، ۱۳۷۵ ش؛ روض الجنان، ابوالفتوح رازی (م. ۵۵۴ ق.)؛ به کوشش یاحقی و ناصح، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۵ ش؛ زادالمسیر، ابن الجوزی (م. ۵۹۷ ق.)؛ بیروت، المکتب الاسلامی، ۱۴۰۷ ق؛ فتح القدیر، الشوکانی (م. ۱۲۵۰ ق.)؛ بیروت، دارالمعرفه؛ لغت نامه، دهخدا (م. ۱۳۳۴ ش.) و دیگران، تهران، مؤسسه لغت نامه و دانشگاه تهران، ۱۳۷۳ ش؛ مجمع البیان، الطبرسی (م. ۵۴۸ ق.)؛ بیروت، دار المعرفة، ۱۴۰۶ ق؛ معالم التنزیل، البغوی (م. ۵۱۰ ق.)؛ بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۴ ق؛ من هدی القرآن، سید محمدتقی مدرسی، دفتر علامه مدرسی، ۱۴۱۰ ق؛ موسوعة السیاسه، عبدالوهاب الکیالی، بیروت، مؤسسة العربیة الدراسات، ۱۹۹۰ م؛ الموسوعة العربیة العالمیه، مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر، الریاض، ۱۴۱۹ ق؛ المیزان، الطباطبایی (م. ۱۴۰۲ ق.)؛ بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ ق؛ نظریات التنمیه، نصر محمد عارف، آمریکا ویرجینیا، المعهد العالمی للفکر الاسلامی، ۱۴۱۴ ق؛ الوسیط فی تفسیر القرآن المجید، الواحدی (م. ۴۶۸ ق.)؛ به کوشش عادل احمد و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۵ ق. ۱۰ - پانویس۱۱ - منبعدائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله «توسعه» |